Συνέντευξη του Κώστα Λαγού στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη με αφορμή το βιβλίο του «Η Μάχη του Μαραθώνα»
ΕΡ. Πότε ξεκίνησε η σκέψη της συγγραφής του έργου σας «Μάχη του Μαραθώνα» που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Μένανδρος;
ΑΠ. Το 2005 είχα την πρώτη σκέψη να δημοσιεύσω ένα άρθρο για τη μάχη του Μαραθώνα. Όμως, δύο χρόνια αργότερα, συνειδητοποίησα ότι τα στοιχεία ήταν τόσα πολλά που θα μπορούσαν να παρουσιαστούν σωστά μόνο σε βιβλίο. Για το σκοπό αυτό συνεργάστηκα με τον κ. Φώτη Καρυανό.
ΕΡ. Πόσα χρόνια κάνατε για να συλλέξετε το υλικό και τις ιστορικές πηγές.
ΑΠ. Μια δεκαετία περίπου.
ΕΡ. Συναντήσατε δυσκολίες; Αλήθεια πώς ένιωσε ο εκδότης σας όταν είδε τον μεγάλο όγκο της εργασίας σας;
ΑΠ. Το βασικό πρόβλημα στη συγγραφή του βιβλίου υπήρξε η απίστευτα μεγάλη διεθνής βιβλιογραφία γύρω από τη μάχη του Μαραθώνα. Στο τέλος της έρευνας είχαμε μελετήσει πάνω από 800 δημοσιεύματα για το θέμα (βιβλία, άρθρα, ανακοινώσεις συνεδρίων κ.τ.λ. ) και είχαμε συμπεριλάβει στο βιβλίο, σχεδόν 2.200 παραπομπές/υποσημειώσεις. Ο εκδότης είχε επίγνωση του μεγάλου όγκου της εργασίας και βοήθησε στη διαμόρφωση της έκδοσης, ώστε να συμπεριληφθεί ολόκληρο το υλικό, δίχως όμως αυτό να προκαλεί ιδιαίτερα προβλήματα στον μέσο αναγνώστη.
ΑΠ. Πρόκειται για ένα από τα σπουδαιότερα γεγονότα της ελληνικής, αλλά και της παγκόσμιας ιστορίας. Παρόλα αυτά, οι πλέον βασικές παράμετροι της μάχης παρέμεναν άγνωστες, κάτι που τράβηξε το ενδιαφέρον μας.
ΕΡ. Ο Μαραθώνας είναι τόπος προσκυνήματος για όλους εκείνους που σέβονται την παράδοση; Γιατί γίνονται όμως μερικές φορές κάποιες παρατυπίες;
ΑΠ. Ο Μαραθώνας αποτελεί τόπος προσκυνήματος για κάθε σύγχρονο άνθρωπο που ενστερνίζεται τις αξίες του ανθρωπισμού, της ελευθερίας, και της δημοκρατίας. Μάλιστα, υπάρχει μια γενική παραδοχή στον ακαδημαϊκό κόσμο διεθνώς, πως η ελληνική νίκη εναντίον των Περσών το 490 π.Χ. συνέβαλε τα μέγιστα στη δημιουργία του Δυτικού Πολιτισμού.
Αυτός είναι και ο πραγματικός συμβολισμός/νόημα του Μαραθωνίου Δρόμου, τόσο στους Ολυμπιακούς Αγώνες, όσο και σε πολλές πόλεις.
Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι ο Μαραθώνιος διοργανώνεται/πραγματοποιείται αποκλειστικά σε πόλεις χωρών του δυτικού κόσμου. Δυστυχώς, υπήρξαν περιπτώσεις όπου δεν διαφυλάχθηκε όπως θα έπρεπε το φυσικό περιβάλλον του Μαραθώνα.
Έτσι, για παράδειγμα, μέχρι το 2008 λειτουργούσε στη Μπρεξίζα (Μικρό Έλος) μια παράνομη και ανεξέλεγκτη χωματερή. Πρόκειται για μια από τις πιο σημαντικές θέσεις στον Μαραθώνα, αφού εκεί συνυπάρχουν αξιόλογες αρχαιότητες, όπως είναι το «Ιερό των Αιγυπτίων θεών», και ένας από τους ελάχιστους υγροβιότοπους που έχουν απομείνει στην Αττική και όπου βρίσκουν καταφύγιο πάνω από 80 είδη πουλιών.
Επιπλέον, η έρευνά μας κατέδειξε ότι ο χώρος αυτός έχει ιδιαίτερη σημασία και για τη μάχη του Μαραθώνα, καθώς εκεί εξουδετερώθηκαν από τους Αθηναίους οι επίλεκτες περσικές δυνάμεις που βρίσκονταν στο κέντρο της παράταξής τους.
Ευτυχώς, που τα τελευταία χρόνια έχει σταματήσει η καταστροφή του περιβάλλοντος της Μπρεξίζας και μέσα στο 2016 θα ξεκινήσουν ενέργειες για την αποκατάστασή του.
ΕΡ. Η Περσική αυτοκρατορία ήθελε να επεκταθεί στην Ευρώπη. Η Ελλάδα αποτέλεσε εμπόδιο. Μα και άλλες χώρες που κατέκτησαν δεν ήταν εμπόδιο αλλά κατακτήθηκαν;
ΑΠ. Πριν το 490 π.Χ. οι Πέρσες είχαν δημιουργήσει τη μεγαλύτερη αυτοκρατορία που είχε δει μέχρι τότε η ανθρωπότητα.
Ο τότε βασιλιάς τους, ο Δαρείος Α΄, κυβερνούσε ένα κράτος που ξεκινούσε από τη Βαλκανική χερσόνησο στην Ευρώπη και τη Λιβύη στη Βόρεια Αφρική, και έφθανε στην Ανατολή μέχρι το Αφγανιστάν και την Ινδία. Σήμερα στην ίδια περιοχή υπάρχουν πάνω από 30 κράτη!
Όλοι οι λαοί που κατοικούσαν το 490 π.Χ. σε αυτή την αχανή έκταση των 7,511,000χλμ2, είτε είχαν παραδοθεί ειρηνικά στους Πέρσες είτε είχαν κατακτηθεί. Πριν από τη μάχη του Μαραθώνα, ο στρατός του Δαρείου δεν είχε ηττηθεί ποτέ σε μάχη εκ παράταξης.
ΕΡ. Ο στρατός περίπου τριάντα χιλιάδες ήταν κάτι το πρωτόγνωρο για τους Αθηναίους. Παρόλα αυτά όμως δεν πτοήθηκαν οι Έλληνες. Μήπως η ελληνική ομοψυχία είναι από τα στοιχεία που έσωσε την πατρίδα από κακοτοπιές και στραβοπατήματα;
ΑΠ. Η νίκη στον Μαραθώνα υπήρξε επίτευγμα κατεξοχήν των Αθηναίων. Από τους Έλληνες μόνο οι Πλαταιείς τους βοήθησαν, ενώ η στρατιωτική συνδρομή της Σπάρτης στους Αθηναίους έφθασε στον Μαραθώνα πολύ αργά και αφού είχε τελειώσει η μάχη.
Δεν μπορούμε λοιπόν να μιλάμε για ελληνική ομοψυχία στον Μαραθώνα.
Όμως, αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι υπήρξε ομοψυχία μεταξύ των Αθηναίων.
Όπως λέει χαρακτηριστικά και ο Πλάτωνας, πριν από τη μάχη του Μαραθώνα όλοι οι Αθηναίοι άφησαν κατά μέρος τις διαφορές τους και έτσι υπήρξε απόλυτη ομόνοια μεταξύ τους.
Είναι επίσης σημαντικό να επισημάνουμε πως η νίκη των Αθηναίων το 490 π.Χ. έδωσε θάρρος στους Έλληνες να αντισταθούν δέκα χρόνια αργότερα στον Ξέρξη.
Η νίκη στον Μαραθώνα υπήρξε σημαντικός παράγοντας στη σφυρηλάτηση της ελληνικής ομοψυχίας, αν και το επίτευγμα αυτό ήταν κυρίως των Αθηναίων.
ΕΡ. Παράλληλα με τον πολυάριθμο στρατό έχουμε και στον στόλο. Το Αιγαίο έγινε περσική λίμνη. Ποιοι ήταν οι σκοποί τους και οι στόχοι τους;
ΑΠ. Στόχος του Δαρείου ήταν να υποτάξει ολόκληρη την Ελλάδα. Ένα χρόνο πριν από την έναρξη της εκστρατείας του 490 π.Χ., ο Πέρσης βασιλιάς απαίτησε την παράδοση όλων των ελληνικών πόλεων-κρατών (αυτό είναι το νόημα της παραχώρησης «γής τε και ύδωρ» που αναφέρει ο Ηρόδοτος). Επιπλέον, τα προηγούμενα χρόνια οι δυνάμεις του Δαρείου είχαν κατακτήσει τη Μακεδονία και τη Θράκη.
Το 490 π.Χ. οι Πέρσες κατέλαβαν τις Κυκλάδες, την Εύβοια και αποβιβάστηκαν στον Μαραθώνα με στόχο να καταλάβουν και την Αθήνα. Οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν ότι, έχοντας ως βάση τους την Αθήνα, οι Πέρσες στη συνέχεια θα προωθούνταν στο εσωτερικό της ηπειρωτικής Ελλάδας και μακροπρόθεσμα θα κατακτούσαν όλες τις ελληνικές πόλεις που δεν θα δήλωναν υποταγή.
ΕΡ. Οι Αθηναίοι από την πρώτη στιγμή πίστεψαν πώς θα παλέψουν για την ελευθερία τους. Δεν υπήρχαν και αντίθετες γνώμες;
ΑΠ. Γνωρίζουμε ότι στην Αθήνα την παραμονή της μάχης του Μαραθώνα υπήρχαν ορισμένοι πολίτες που ήταν οπαδοί του έκπτωτου τυράννου Ιππία και εχθροί της δημοκρατίας. Όμως, αν και ο Ιππίας βρισκόταν με τους Πέρσες στον Μαραθώνα, δεν υπάρχει η παραμικρή αναφορά στις αρχαίες πηγές ότι οπαδοί του υποστήριξαν τους Πέρσες. Μάλιστα, πολλοί μελετητές εκτιμούν ότι αυτοί πολέμησαν μαζί με τους άλλους Αθηναίους.
Δεν αποκλείεται αυτό να είναι αλήθεια ακόμη και για τον Ίππαρχο, γιο του Χάρμου, που ήταν ο αρχηγός τους και μάλλον εγγονός του Ιππία. Φαίνεται ότι οι συγκεκριμένοι Αθηναίοι πρόταξαν το συμφέρον της πατρίδας πάνω απ’ αυτό της «παράταξής» τους.
Έτσι ο Ιππίας δεν βρήκε στον Μαραθώνα την υποστήριξη των οπαδών του που περίμενε. Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι πριν από τη μάχη του Μαραθώνα, σε άλλες ελληνικές πόλεις που επιτέθηκαν οι Πέρσες, υπήρξαν περιπτώσεις που οι κάτοικοι δείλιασαν και κατέφυγαν στα βουνά για να σωθούν (Λίνδος, Νάξος, Δήλος), είτε πρόδωσαν την πατρίδα τους στους Πέρσες. Η πιο γνωστή περίπτωση προδοτών ήταν δύο αριστοκράτες που βοήθησαν τους Πέρσες να καταλάβουν και να καταστρέψουν την πόλη τους, την Ερέτρια.
ΕΡ. Ποιος ο ρόλος Μιλτιάδη στην μάχη του Μαραθώνα;
ΑΠ. Ο Μιλτιάδης υπήρξε ο ιθύνων νους του στρατηγικού σχεδίου και της τακτικής της μάχης των Αθηναίων εναντίον των Περσών. Ακόμη και πριν από τη μάχη του Μαραθώνα, ο Μιλτιάδης συμβούλευε τους Αθηναίους για τον τρόπο που θα αντιστέκονταν αποτελεσματικά στην επικείμενη περσική εισβολή και πρότεινε τα αναγκαία μέτρα για τη σωτηρία της πατρίδας.
Καθώς η Αθήνα ήταν δημοκρατία –η πρώτη στον κόσμο- ο Μιλτιάδης δεν μπορούσε να επιβάλλει αυτά τα μέτρα ούτε έφθανε να πείσει τους άρχοντες. Έπρεπε να τα εγκρίνει ο δήμος που τον αποτελούσαν κυρίως οι θήτες, δηλαδή οι πολίτες της κατώτερης κοινωνικής τάξης.
Οι θήτες, όμως, ήταν πολιτικοί αντίπαλοι του Μιλτιάδη, καθώς ο Αριστοτέλης ρητά αναφέρει ότι αυτός ήταν ο ηγέτης των αριστοκρατών. Είναι προς τιμήν των Αθηναίων, πως όλοι οι πολίτες έχοντας επίγνωση της σοβαρότητας της κατάστασης έδιναν θετική ψήφο στις προτάσεις του Μιλτιάδη. Όπως είναι ευρέως γνωστό ο Μιλτιάδης επίσης σχεδίασε την τακτική των Αθηναίων στη μάχη του Μαραθώνα που τους έδωσε τη νίκη.
ΕΡ. Με εκπλήσσουν οι φωτογραφίες τα αγάλματα, οι επιτύμβιες στήλες που αναφέρονται στην μάχη. Από πού συλλέξατε όλο αυτό το υλικό για το βιβλίο;
ΑΠ. Οι εικόνες των κινητών αρχαιοτήτων προέρχονται από διάφορα μουσεία στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Κάποιες από τις αρχαιότητες αυτές βρίσκονται σε μουσεία της Γερμανίας. Οι περισσότερες φωτογραφίες των τοπίων του Μαραθώνα στο βιβλίο μας είναι του γνωστού φωτογράφου Jeff Vanderpool, με τον οποίο συνεργαστήκαμε. Ο Jeff τυγχάνει εγγονός του Αμερικανού αρχαιολόγου Eugene Vanderpool, που πραγματοποίησε αρχαιολογικές έρευνες και ανασκαφές στον Μαραθώνα, μεταξύ 1940-1965, και αποκάλυψε πολλά άγνωστα στοιχεία για τη μάχη.
ΕΡ. Μετά τη μάχη έγινε ο τύμβος του Μαραθώνα. Σήμερα τι θα βρει ο επισκέπτης που θα του θυμίζει την μάχη του Μαραθώνα;
ΑΠ. Σήμερα υπάρχουν σημαντικά αρχαία κατάλοιπα στον Μαραθώνα που συνδέονται με τη μάχη. Ο Τύμβος των Αθηναίων είναι το πιο γνωστό μνημείο. Αν και δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς ανεγέρθη –ίσως και αιώνες μετά τη μάχη- είναι βέβαιο ότι καλύπτει τις ταφές των πεσόντων Αθηναίων Μαραθωνομάχων.
Στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Μαραθώνα, ο επισκέπτης θα δει τα αγγεία που είχαν τοποθετηθεί ως κτερίσματα με τις στάχτες των μαχητών. Ο Βαλέριος Στάης, ο αρχαιολόγος που ανέσκαψε τον Τύμβο των Αθηναίων, το 1890/1, άφησε στη θέση τους τις στάχτες και τα απανθρακωμένα οστά των Αθηναίων, επειδή ήταν πολύ εύθραυστα. Έτσι αυτά βρίσκονται ακόμη θαμμένα κάτω από τον Τύμβο.
Στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Μαραθώνα υπάρχουν και δύο επιγραφές που προέρχονται από το ιερό του Ηρακλή στον Μαραθώνα. Το συγκεκριμένο ιερό –που η ακριβής του θέση παραμένει άγνωστη- συνδέεται άμεσα με τη μάχη, αφού πριν απ’ αυτή οι Αθηναίοι στρατοπέδευσαν ή παρατάχθηκαν κοντά του.
Ένα άλλο μνημείο της μάχης είναι το Τρόπαιο, ένας ψηλός μαρμάρινος κίονας που χρονολογείται στα μέσα του 5ου αι. π.Χ. και ανέσκαψε ο Eugene Vanderpool το 1965. Πρόκειται μάλλον για ανάθημα των Αθηναίων που τιμούσε τη νίκη τους, και τοποθετήθηκε στον Μαραθώνα λίγες δεκαετίες μετά τη μάχη.
Έχουν σωθεί λίγα τμήματα του μνημείου –ανάμεσά τους και ένα κιονόκρανο- τα οποία σήμερα ο επισκέπτης μπορεί να δει στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Μαραθώνα. Στο χώρο όπου βρέθηκαν τα τμήματα του Τροπαίου, πριν από λίγα χρόνια τοποθετήθηκε ένα πιστό αντίγραφο/αναπαράσταση ολόκληρου του μνημείου.
Πολύ κοντά στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Μαραθώνα βρίσκεται ο «Τύμβος των Πλαταιέων». Κάτω από τον τύμβο αυτό βρέθηκαν οι ταφές περίπου δέκα ατόμων, που ίσως είναι πεσόντες Έλληνες της μάχης του Μαραθώνα, αλλά όχι απαραίτητα των Πλαταιέων, όπως πίστευε ο ανασκαφέας του τύμβου, Σπυρίδων Μαρινάτος. Σήμερα οι ταφές αυτές είναι επισκέψιμες και οι σκελετοί διακρίνονται κάτω από γυάλινες προθήκες. Μέσα από το βιβλίο μας αναδεικνύονται για πρώτη φορά τα κατάλοιπα του αθηναϊκού στρατοπέδου στο Όρος Αγριελίκι, με πιο σημαντικό απ’ αυτά ένα οχυρό με περίμετρο 300 μέτρων. Τα αρχαία αυτά κατάλοιπα ήταν γνωστά στην επιστημονική κοινότητα και πριν την έκδοση του βιβλίου μας, αλλά είχαν ταυτοποιηθεί λανθασμένα ως «μυκηναϊκή ακρόπολη». Τέλος, από τα στοιχεία του περιβάλλοντος που έχουν άμεση σχέση με τη μάχη, ο Σχοινιάς είναι η παραλία όπου αποβιβάστηκαν οι Πέρσες. Το Μικρό Έλος (έλος Μπρεξίζας) βρίσκεται στο νότιο τμήμα της πεδιάδας του Μαραθώνα, δίπλα στη Νέα Μάκρη και κοντά στον Τύμβο των Αθηναίων. Σύμφωνα με την έρευνά μας, το Μικρό Έλος έπαιξε κεντρικό ρόλο στην εξέλιξη της μάχης του Μαραθώνα, καθώς μπροστά σε αυτό παρατάχθηκε το ελληνικό στράτευμα και μέσα σε αυτό διεξήχθη η πλέον αποφασιστική σύγκρουση μεταξύ Ελλήνων και Περσών.
ΕΡ. Οι νέες τεχνικές μέθοδοι σας βοήθησαν στην αναπαράσταση της μάχης του Μαραθώνα; Ποια είναι τα συμπεράσματά σας;
ΑΠ. Οι σύγχρονες επιστημονικές τεχνολογίες και μέθοδοι -κυρίως στη Γεωλογία- έχουν δώσει τα τελευταία χρόνια μια αρκετά ακριβής εικόνα των χαρακτηριστικών του περιβάλλοντος του Μαραθώνα στη διάρκεια της αρχαιότητας. Αυτό μας βοήθησε σε μεγάλο βαθμό να αναπαραστήσουμε τις διάφορες φάσεις και την εξέλιξη της μάχης, αφού το περιβάλλον παίζει βασικό ρόλο στο σχεδιασμό και τη διεξαγωγή κάθε μάχης από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα.
ΕΡ. Ποια είναι τα νέα δεδομένα που φέρνει το βιβλίο σας στην ιστορική έρευνα;
ΑΠ. Η ακριβής θέση του αθηναϊκού στρατοπέδου και των καταλοίπων του. Η ακριβής θέση της ελληνικής παράταξης και η σύνθεση των δυνάμεών της. Στο αθηναϊκό στράτευμα, που πολέμησε στον Μαραθώνα, εκτός από οπλίτες, υπήρχαν και πολλοί ελαφρά οπλισμένοι στρατιώτες (τοξότες, ακοντιστές κ.α.).
Στο βιβλίο μας αναδεικνύεται για πρώτη φορά ο καθοριστικός τους ρόλος στη μάχη, καθώς εξόντωσαν τις επίλεκτες περσικές δυνάμεις, και ιδίως το πανίσχυρο περσικό ιππικό, μέσα σε μια καλά στημένη παγίδα στη Μπρεξίζα.
Επίσης, κάνουμε την πλέον πρωτότυπη αναπαράσταση της μάχης και την εξέλιξή της σε επτά σχέδια, με την ελληνική παράταξη πάνω σε σημερινό οδικό χάρτη του Μαραθώνα. Τέλος, αναλύουμε τον τρόπο που το γεγονός αυτό δημιούργησε ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις στην Αθήνα αμέσως μετά το 490 π.Χ., καθώς επέφερε την ενδυνάμωση της πρώτης δημοκρατίας στον κόσμο.
ΕΡ. Τι θα προτείνατε στους αναγνώστες που θα διαβάσουν την συνέντευξή σας;
ΑΠ. Να επισκεφθούν τον Μαραθώνα για να θαυμάσουν τα αρχαία και φυσικά του μνημεία. Έτσι θα έχουν τη μοναδική ευκαιρία να «ζήσουν» την περίφημη μάχη του 490 π.Χ. που διδάσκονται οι πολίτες όλων των χωρών της Δύσης ήδη από το δημοτικό σχολείο.
ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝΑ
