Στο πλαίσιο κατασκευής του Δημοτικού Πάρκου Αθλητισμού και Αναψυχής, του Δήμου Καλλιθέας, διεξήχθη ανασκαφική έρευνα (Ιούλιος 2011-Αύγουστος 2012), από την ΚΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, υπό την εποπτεία της αρχαιολόγου Ειρήνης Σκιαδαρέση.
Τμήμα του αρχαίου δρόμου
Εντοπίστηκαν τμήματα αρχαίου δρόμου , ο οποίος χρονολογείται στην αρχαϊκή περίοδο και συγκεκριμένα στα τέλη του 7ου με αρχές του 6ου αιώνα π.Χ.
Βρέθηκαν ίχνη οδογέφυρας που εξυπηρετούσε την απρόσκοπτη συνέχεια του δρόμου, πάνω από χείμαρρο του οποίου οι όχθες έχουν διαμορφωθεί με αναλημματικούς τοίχους .
Γενική άποψη των ευρημάτων της ανασκαφής στην περιοχή του Δημοτικού Πάρκου Καλλιθέας.
Στην περιοχή της οδογέφυρας εντοπίστηκαν εργαστηριακές εγκαταστάσεις, μία εκ των οποίων προοριζόταν για την κατεργασία της πορφύρας που προφανώς αλιευόταν στον παρακείμενο φαληρικό όρμο.
Στην ίδια περιοχή βρέθηκε και ένα πηγάδι με επένδυση από δύο σειρές πήλινων δακτυλίων με εγχάρακτα γράμματα και σύμβολα , η σύνδεση των οποίων έγινε με τη χρήση μολύβδινων συνδέσμων .
Αριστερά: Φρέαρ (πηγάδι) κυκλικής κάτοψης με επένδυση από δύο σειρές πήλινων δακτυλίων. Δεξιά: λεπτομέρεια του φρέατος όπου διακρίνεται η σύνδεση των πήλινων πλακών με τη χρήση μολύβδινων συνδέσμων.
Το αρχαϊκό νεκροταφείο
Στο πλαίσιο κατασκευής του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, διενεργήθηκε μια δεύτερη ανασκαφική έρευνα (Απρίλιος 2012-Δεκέμβριος 2013) υπό την εποπτεία της Προϊσταμένης της ΚΣΤ΄ ΕΠΚΑ, Δρ. Στέλλας Χρυσουλάκη και της αρχαιολόγου Ειρήνης Σκιαδαρέση.
Σε μία έκταση περίπου 3000 τ.μ., και συγκεκριμένα σε τμήμα της περιοχής όπου θα κατασκευαστεί ο τεχνητός λόφος και το κανάλι , αποκαλύφτηκε ένα εκτεταμένο αρχαίο νεκροταφείο, τμήματα του οποίου είχαν ανασκαφεί από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία στις αρχές του περασμένου αιώνα .
Ο επιμελητής αρχαιοτήτων Στρατής Πελεκίδης, κατά τη διάρκεια της ανασκαφής του 1915 στο Δέλτα Φαλήρου.
Η περίοδος χρήσης του νεκροταφείου ήταν μεγάλη, καλύπτοντας το διάστημα τριών σχεδόν αιώνων από τον ύστερο 8ο έως τον πρώιμο 5ο αιώνα π.Χ. Η έκταση, η πυκνότητα και η μεγάλη διάρκεια χρήσης συνηγορούν υπέρ του χαρακτηρισμού του ως μιας από τις σημαντικότερες νεκροπόλεις της Αττικής κατά την αρχαϊκή εποχή.
Ανασκάφηκαν συνολικά 1.069 ταφές εκ των οποίων οι 587 είναι διανοιγμένες στο μαλακό αμμώδες έδαφος (λάκκοι), οι 358 είναι εγχυτρισμοί, δηλαδή ταφές βρεφών και νηπίων μέσα σε αγγεία και οι 88 είναι ταφικές πυρές.
Εγχάρακτο σύμβολο: αστερίσκος.
Έχουν ακόμα ανασκαφεί 11 ταφές σε λάρνακες , 9 κιβωτιόσχημοι τάφοι και 15 ταφές ζώων. Ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα ήταν μια ξύλινη θήκη που χρησιμοποιήθηκε ως φέρετρο για την ταφή νεαρού ατόμου .
Η ξύλινη θήκη (φέρετρο), όπως εντοπίστηκε στην ανασκαφή.
Το μονόξυλο αυτό φέρετρο είχε λαξευτεί σε κορμό δένδρου και βρέθηκε σε άριστη κατάσταση. Η διατήρηση ενός τόσο μεγάλου ξύλινου αντικειμένου είναι εξαιρετικά σπάνια στον ελλαδικό χώρο και οφείλεται στις ειδικές συνθήκες της περιοχής του Δέλτα Φαλήρου.
Επάνω αριστερά: κτερισμένη ταφή διανοιγμένη στο μαλακό αμμώδες έδαφος (λάκκος). Επάνω δεξιά: Εγχυτρισμός με μικρότερα αγγεία ως κτερίσματα στο εσωτερικό του. Κάτω αριστερά: ταφική πυρά. Κάτω δεξιά: λάρνακα με παιδική ταφή και μικρότερα αγγεία ως κτερίσματα.
Η ταφονομία του νεκροταφείου χαρακτηρίζεται από την ιδιαίτερη πυκνότητα των τάφων, τόσο κατ' έκταση όσο και σε βάθος. Η συνεχής χρήση του νεκροταφείου, σε ιστορικές περιόδους που διαδέχονται η μία την άλλη, δεν απεικονίζεται στην ανασκαφή με αντίστοιχα επάλληλα στρώματα .
Άποψη του νεκροταφείου.
Τέλος οι ταφές δεν ακολουθούν ενιαίο προσανατολισμό, ενώ ποικίλει ακόμα και η στάση των νεκρών.
Τον κύριο και μοναδικό, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, ρόλο στην κτέριση των νεκρών, ανεξαρτήτως ηλικίας, παίζει η κεραμική. Αντιπροσωπεύονται όλοι οι γνωστοί ρυθμοί (υστερογεωμετρικός, πρωτοαττικός, μελανόμορφος) με τα προϊόντα των αττικών εργαστηρίων να κυριαρχούν .
Η πρωτοκαθεδρία της Κορίνθου, όσον αφορά τις εισαγωγές, επιβεβαιώνεται και εδώ .Επιπλέον, η παρουσία σημαντικού αριθμού εισηγμένων αγγείων από την ανατολική Ελλάδα αλλά και την Εύβοια συμφωνεί περισσότερο με ένα ανεπτυγμένο εμπορικό αττικό δίκτυο και δεν είναι περιστασιακή.
Μπορούμε να αναγνωρίσουμε γνωστούς Ζωγράφους, εργαστήρια, ομάδες, εισαγωγές και μιμήσεις, αλλά και ασυνήθιστες εικονογραφικές σκηνές όπως, για παράδειγμα, τη μελανόμορφη παράσταση ενός γαμικού λέβητα με έναν πεσμένο ιππέα .
Ταφικά σύνολα: αγγεία εγχυτρισμών και τα κτερίσματα (7ος - 6ος αι. π.Χ.).
Γαμικός λέβητας με παράσταση πεσμένου ιππέα.
Κορινθιακά αγγεία.
Το νεκροταφείο του Φαλήρου κρύβει πολλές τέτοιες μικρές εκπλήξεις: ενδεικτική είναι μία σκηνή πρόθεσης σε ένα μελανόμορφο πινάκιο, από την οποία σώζεται μόνο το κεφάλι του νεκρού στη νεκρική κλίνη και δύο γυναίκες που θρηνούν .
Μελανόμορφο πινάκιο με σκηνή πρόθεσης, από την οποία σώζεται μόνο το κεφάλι του νεκρού στη νεκρική κλίνη και δύο γυναίκες που θρηνούν.
Τόσο η αρχαιολογική όσο και η ανθρωπολογική μελέτη του υλικού βρίσκεται σε πολύ πρώιμο στάδιο, αφού ακόμη δεν έχουν ολοκληρωθεί οι υποχρεωτικές εργασίες συντήρησης και δεν έχουν δρομολογηθεί οι απαραίτητες αναλύσεις. Ωστόσο είναι δυνατή μια πρώτη εκτίμηση, βασισμένη σε δεδομένα όπως η στάση του νεκρού, η κατάσταση διατήρησης του σκελετού αλλά και σε στοιχεία, όπως το φύλο και η ηλικία, όπου αυτό είναι δυνατόν.
Σκελετός ατόμου που έπασχε από αναιμία.
Σύμφωνα με αυτή την εκτίμηση, η απουσία μεγάλων κοινωνικών διαστρωματώσεων, το υψηλό ποσοστό παιδικής θνησιμότητας καθώς και κάποιες παθολογικές αλλοιώσεις (φωτ. 15, 16) ή ίχνη κοπιαστικής καθημερινής εργασίας που αποτυπώνονται στο σκελετικό υλικό, παραπέμπουν σε έναν πληθυσμό που αποτέλεσε, στην πλειοψηφία του, τη βάση της κοινωνικής κλίμακας στην Αττική των αρχαϊκών χρόνων.
Επιπλέον, στην κατανόηση των πολιτισμικών παραμέτρων που διέπουν το θάνατο, βοηθούν τα κτερίσματα που δε νοούνται ξεκομμένα απ' το νεκρό.
Στα έθιμα ταφής και κτέρισης αντανακλώνται οι αξίες και οι αντιλήψεις των ζωντανών και επομένως μπορούν να αποτελέσουν τον πλοηγό ερμηνευτικής προσέγγισης της κοινωνικής ομάδας του Φαλήρου.
Δρ. Στέλλα Χρυσουλάκη
Δρ. Άννα Αλεξανδροπούλου
Θεοσέβειος Αγγούρας -ΕΚ ΤΟΥ -www.snfcc.org/
